اصل سازی
اصل سازی و تاثیر آن
با توجه به معانی که ابو البقاء در کلیات خود مطرح کرده است، اصل چندین معنی می تواند داشته باشد، لکن اصلی که در این جا مورد بحث است، اصلی است که مثلا در مورد فاعل گفته می شود (اصل المرفوعات). ظاهرا اصل در این استعمال به معنی ما یبتنی علیه غیره می باشد.
شاید بتوان گفت یکی از مبانی کار ادباء این است که برای هر مسأله یا بابی یک اصل درست می کنند و برای اصل سازی جایگاه خاصی قائل هستند، حال آیا واقعا اصل سازی از چنین جایگاهی برخوردار است؟ و به طور کلی آیا لازم ویا حسن است که هر جایی اصلی تأسیس کنیم؟
در مورد اصل سازی شیخ رضی در باب مرفوعات و منصوبات اشکال می کند به ادباء که این بیان شما برای اصل سازی خوب نیست و در واقع ایشان به اصل سازی اشکال ندارد بلکه اصل سازی صحیح را قبول می کند.
اگر به طور عقلائی به این مسأله نگاه کنیم خواهیم دید که واضح است که در بین الفاظ یک کلمه زود تر از دیگر کلمات برای یک معنی وضع می شود یا این که یک کلمه بیشتر از کلمات دیگر در یک معنی استعمال می شود لذا کاملا عقلائی است که فرقی بین این دو دسته قائل شویم و بگوئیم کلمه ای که زودتر وضع شده یا بیشتر استعمال می شود بر کلمات دیگر برتری دارد. از این مطلب ادباء تعبیر به اصل می کنند. ظاهرا با این نگاه روشن است که این تحلیل و بررسی ادباء یک مطلب کاملا معقول است و باید به آن پرداخته شود.
واما جایگاه اصل سازی:
به نظر می رسد اصل سازی از جایگاه بالایی برخوردار است. توضیخ مطلب این که اصل دو نوع است (البته این اصطلاح ماست و جایی ندیده ایم): اصل وضعی (اصل در مقام وضع): مراد این است که اگر برای یک معنی چند کلمه وضع شده اند بررسی شود و موردی که تناسب آن از همه بیشتر است به عنوان اصل قرار داده شود. لذا وقتی مثلا گفته می شود اصل در مرفوعات فاعل است یعنی فاعل نسبت به مرفوعات دیگر تناسب بیشتری با رفع دارد لذا فاعل را اصل قرار می دهیم. این اصل سازی برای فهمیدن مباحث وضع بسیاری نافع است که بعدا باید مفصل به آن پرداخت.
اصل استعمالی (اصلی در مقام استعمال): مراد این است که در ناحیه استعمال قوت دارد، که اکثر موارد وقوع آن این است که انس ذهنی برای مخاطبین پیدا شود. مثلا در مورد همزه استفهام گفته می شود اصل ادوات استفهام است، این اصل اصل در مقام استعمال است لذا وقتی جمله استفهامی باشد ولی ادات استفهام در کلام ظاهر نباشد، گفته می شود همزه استفهام در این جا حذف شده است، چون ذهن مخاطب با همزه انس دارد و این انس از کثرت استعمال همزه آمده است. از این جا روشن می شود اگر اصل استعمالی بتوان در جایی درست کرد بسیار ثمره خواهد داشت و در موارد شک در استعمالات به ما کمک خواهد کرد. کما که این که اصولیون می گویند اصالة العموم که این خود یک اصل استعمالی است. فافهم و تدبر فانه دقیق وبالتأمل حقیق!
البته این مطلب جوانب و توضیحات مفصلی دارد که در جای خود باید بیان شود.
